KÜRT FİLOZOFLAR 3 – MAZDEK
Mihemed RONAHÎ
Mezopotamya’nın ve Ortadoğu’nun düşünsel ve felsefi teşekkülünde iki Kürt filozofa değindik; Zerdeşt ve Mani. Şimdi üçüncüsüne, Mazdek’e geçiyoruz.
Her üç Medya’lı filozof dünyadaki felsefeye oldukça etki bırakmışlardır. Sonrakiler, çoğunlukla onlardan etkilenmişlerdir. Zerdeşt ve Mani, arkalarında yazılı eserler bıraktıkları için kolaylıkla felsefelerine ve yaşamları hakkında da kesinlikli bilgilere ulaşabildik. Örneğin Zerdeşt’in kitabı Avesta elimizdedir ve bu kitap Kürtler’in ata dili olan Avestaca’dır. Zerdeşt bu dil ile felsefesini dile getirmiştir. Mani de eski Kürtçe ile altı adet kitap kaleme almıştır (günümüz Kürtçesine daha yakındır). Bu yüzden bu iki filozof hakkında kolaylıkla bilgilere ulaşılabilmektedir. Ve fakat Mazdek’te böyle bir durum söz konusu değildir. Yaşamı hakkında bir hayli kaynak sıkıntısı vardır ve mevcut kaynakların da çoğu sadece felsefesinden bahsetmekte ve köken olarak da İran’lı olduğunu iddia etmektedir. Gerçi sadece Mazdek için değil Zerdeşt ve Mani için de aynı şeyi kabul eder kaynakların çoğu ama aslında konu araştırıldığı zaman Kürt oldukları ortaya çıkabiliyor.
El-Biruni, Mazdek’i “Mazdek b. Hamededan” alarak tanıtır ve Mazdek’in Hamedan’lı olduğunu ifade eder. Diğer pek çok farklı kaynakta da Mazdek bu şekilde bilinir. Babasının adı Bandad’dır.
Mezopotamya tarihinde Mazdek’in etkisi bir hayli fazla olmuştur. Düşüncelerinin etkisi hala da Kürtler arasında vardır ve sözgelimi Güney Kürdistan’da bir aziz olarak bilinir.
Mazdek Kürtçe bir isimdir. Sözgelimi Kürtçe’de Tanrı isimleri Yezdan, Êzdan, Ezdan, Xweda’dır. Bu kelimeler esasen köken itibariyle birdir ve Mazdek de bunların bir türevi olarak görünüyor. Ez-da (Ez dame: Beni var eden), Xwe-da (Kendimi var eden), Maz-da (Me da: Bizi var eden, veya Tanrı’dan gelen-ez dame, em dane, dane me vs-) anlamlarını içerir. Bildiğiniz gibi –ek ve –ik Kürtçe de küçültme ekleridir. Bir biçimde “Küçük Tanrı” anlamını da verebiliyor. (Xweda Kürtçe’de “sahip”, “kendi var eden”, “varlığı kendisinden” gibi anlamları da içerir. Za, Zi, Zin, zin-da, Ma zi-dek gibi sıfatlar da Kürtçe’de tanrıya atfedilmiştir. Zi-da, Me-zi-da….. İkisi de Kürtçe’de “tanrının” anlamına gelen Yézidi ve Yéxwudî/Yahudi kelimeleri dikkat çekicidir. ç.n.)
Doğum tarihi tam olarak bilinmiyor ve kaynaklar farklı tarihleri gösteriyorlar. Fakat V. Yüzyılda yaşadığını ve 499’da da öldürüldüğünü biliyoruz.
Mazdek, Zerdeşt ve Mani’nin etkisinde kalmışsa dahi kendi düşüncelerinin ve felsefesinin özgünlüğü de ortadadır, mevcuttur. Mazdek komünizmin babasıdır. Komünist düşünce dünya tarihinde Mazdek ile başlamıştır. Dünyada mal ve servetlerin paylaşımını ve de insanlar arası eşitliği savunan ilk şahsiyet Mazdek’tir. Mazek’e göre su ve hava gibi, servetlerin ve paranın da insanlar arasında paylaşılması lazımdır. Bu düşünce sadece Mezopotamya’da değil, Ortadoğu’da ve bilindiği gibi dünyada Thomas Moore, Karl Marks ve Babuef gibi düşünür ve filozoflar tarafından savunulmuştur.
Yine Mazdek’e göre hiç kimsenin servetinin kimseden fazla olmaması gerekmektedir. İnsanların varlığı ve serveti eşit olmalıdır. İnsanlar üzerinde insanlar tarafından tahakküm, iktidar kurulmamalıdır. İnsanların tamamı eşit ve ortaktırlar. Bu yüzden de zenginlerden alıp fakire vermek gerekmektedir.
Mazdek bu düşüncelerinden ötürü bir hayli baskı ve eziyet gördü. Hem tapınak topraklarını ellerinde bulunduran Zerdeşti din adamları, hem de geniş toprak sahipleri Dikhanlar tarafından zındıklıkla itham edildi. Çünkü onlar mal ve servetlerin sahipleriydiler ve Mazdek’in inançları bu pozisyonları ile uyuşmuyordu. Eğer Mazdek’in dediği olsa idi bu din adamları ve Dikhanlar’ın mal ve servetlerinin paylaştırılması gerekecekti.
Mazdek inancında iki temel başlangıç ilkesi vardır: Aydınlık ve karanlık. Aydınlık bilgeliktir, özgürlük duygusunu ve istemini sağlar. Bunlar aydınlık ile elde edilir. Karanlık da cehalet ve körlüktür. Mazdekizm’de üç töz vardır: Su, ateş ve toprak. Aydınlığı ve aydınlıktan sadır olanları tanrı yaratır. Karanlık ve karanlıktan kaynaklı şeyleri de şeytan yaratır. Aydınlık tanrısı göğün en yüksek tabakasında, tahtında oturmuş ve önünde dört güç vardır: 1- Yargılama 2- Anlama 3- Gizleme 4- Coşku. Bu dört gücünü dört kişiye bahşetmiştir: 1 – Mobad (Baş yargılayıcı) 2- Herbad (Anlamaya yol baş faktör)) 3- Serpahhad (Başkumandan) 4- Ramişgar (Keyif ve coşkunun ustası)
Bu dört güç, denetimlerindeki diğer yedi güçle –onların da ellerinde 12 güç var- evrensel işleyişi sağlarlar.
Mazdek, toplumsal görüşleri sayesinde geniş kitleler tarafından kabul edildi. Sasani şahı 1. Kawa, Mazdek’in düşüncelerine başlangıçta sahip çıktı ve onları kabullendi. Mazdekizm; Kürdistan, İran, Azerbaycan, Taberistan ve İç Anadolu’nun çoğuna yayılacak kadar büyüdü. Kawa’nın da gücünü aştı ve Mazdekçiler 469’da onu tahttan indirip zindana attılar. Kawa bir biçimde zindandan kaçar, Akhunlar’a sığınır. 499’da Akhunlar 30 bin kişilik bir ordu ile Mazdek’e saldırır, inananlarını yener, çoğunu öldürür ve Mazdek’i de hapsa atarlar.
Mazdek, ölümünden sonra daha da güçlü etkiler yarattı. Karısı Hurrem tarafından görüş ve düşünceleri yayılmaya devam etti ve böylece Hurrem sayesinde daha da geniş bir yaygınlığa kavuştu. Hatta ölümünden sonra Mazdekizm’in “Hurremiye” olarak anıldığı da oldu. İslamlaşma döneminde Hurremiye ortadoğuda güçlü etkiler yarattı. Örneğin Medinanlı Babek bunlardan biri idi ve Abbasiler döneminde yirmi yıl süreisyanlar başlattı ve Abbasiler’in başn ına bela oldu.
Özetlemek gerekirse İslam öncesi Medyalı filozoflardan biri de Mazdek’tir. Üç Medyalı filozofun üçüncüsüdür. Şimdi bilinmiyorsa dahi dünyanın düşünsel şekillenişinde Mani ve Zerdeşt gibi önemli bir yer edinmiştir. Söz konusu zaman dilimi içerisinde fikir ve düşünceleri ile Medyalı Mazdek, komünizmin kurucusu olarak tanınmıştır.
